Ministerstwo Edukacji Narodowej zamknęło wreszcie furtkę do różnych interpretacji przepisów o godzinach ponadwymiarowych. Od 1 września 2025 roku masz jasne reguły – niezależnie czy pracujesz w szkole samorządowej, czy rządowej. Koniec z sytuacjami, gdy jedna gmina płaci, a druga znajduje prawne uzasadnienie, żeby odmówić.
Co dokładnie się zmieniło w Karcie Nauczyciela
Nowelizacja uporządkowała chaos, który trwał latami. Wcześniej dyrektorzy i księgowości szkolne posiłkowały się orzecznictwem Sądu Najwyższego, które – delikatnie mówiąc – nie było przychylne nauczycielom. Teraz przepisy wprost określają, kiedy dostajesz pieniądze za godziny ponadwymiarowe, nawet gdy nie przeprowadziłeś lekcji.
Ministerstwo pracowało nad zmianami wspólnie z organizacjami związkowymi w Zespole ds. pragmatyki zawodowej nauczyciela. Po konsultacjach społecznych przyjęto rozwiązania, które wyrównują warunki pracy i kończą nierówne traktowanie nauczycieli z różnych typów szkół.
Zresztą, to tylko fragment większego pakietu zmian. Nowelizacja przyniosła też podwojenie odprawy emerytalnej, nagrodę jubileuszową po 45 latach pracy czy ujednolicenie pensum dla nauczycieli praktycznej nauki zawodu. Ale dziś skupmy się na godzinach ponadwymiarowych – bo to one generowały najwięcej sporów.
Zasada podstawowa – płacisz za wykonaną pracę
Zacznijmy od fundamentu. Wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną – czyli za przydzielone i faktycznie zrealizowane zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze. To logiczne i nigdy nie było przedmiotem kontrowersji.
Problem zaczynał się tam, gdzie nauczyciel miał zaplanowane godziny ponadwymiarowe, stawił się do pracy, ale lekcji nie przeprowadził z przyczyn niezależnych od siebie. Szkoła wysłała klasę na wycieczkę? Uczeń z indywidualnym nauczaniem zachorował? Przed nowelizacją to loteria – może dostaniesz wynagrodzenie, może nie.
Teraz masz dwa jasno określone wyjątki od zasady, które gwarantują ci prawo do pieniędzy.
Wyjątek pierwszy – zastąpiłeś lekcję opieką nad uczniami
Pierwsza sytuacja: miałeś prowadzić swoje standardowe zajęcia ponadwymiarowe, ale dyrektor przydzielił ci zamiast tego inne zadania opiekuńcze lub wychowawcze. Konkretnie chodzi o zajęcia, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 2 Karty Nauczyciela – czyli te uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów.
W praktyce wygląda to tak: zaplanowałeś lekcję matematyki o 14:00 w ramach godzin ponadwymiarowych. Tymczasem całą klasą wyjeżdżacie do muzeum nauki. Dyrektor poleca ci opiekować się uczniami podczas tej wycieczki. Wykonujesz pracę na terenie szkoły lub poza nią, realizujesz cele wychowawcze – dostajesz pełne wynagrodzenie za godzinę ponadwymiarową.
To samo dotyczy:
- Opieki podczas zawodów sportowych
- Wyjść do teatru, kina, filharmonii
- Organizacji i nadzoru nad imprezami szkolnymi
- Wycieczek jednodniowych i wielodniowych
Kluczowy warunek: polecenie dyrektora. Nie możesz sam sobie „przydzielić” opieki nad wycieczką i zaliczyć sobie godzinę ponadwymiarową. To musi być formalna decyzja dyrektora – najlepiej pisemna, żeby uniknąć sporów przy rozliczeniach.
Wyjątek drugi – byłeś gotowy do pracy, ale uczeń nie przyszedł
Druga sytuacja dotyczy specyficznych zajęć: indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego oraz indywidualnego nauczania. Przeprowadziłeś przygotowania, przyszedłeś na zajęcia w wyznaczonym czasie, ale dziecko lub uczeń nie pojawił się z przyczyn od ciebie niezależnych.
Najczęściej jest to choroba ucznia. Rodzice dzwonią rano, że dziecko ma grypę i nie będzie na zajęciach. Ty już jesteś w szkole, materiały przygotowane, czas zarezerwowany. Wcześniej mogłeś nie otrzymać wynagrodzenia – w końcu zajęć nie było. Teraz dostajesz pełną stawkę, bo byłeś gotowy do realizacji.
Zwróć uwagę na szczegóły tego zapisu. Dotyczy wyłącznie zajęć określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 127 ust. 20 ustawy Prawo oświatowe. To nie są zwykłe lekcje z całą klasą. Chodzi o bardzo konkretne formy indywidualnej pracy z uczniem.
Przyczyna nieobecności ucznia musi być niezależna od nauczyciela. Jeśli to ty odwołałeś zajęcia – nie liczysz na wynagrodzenie. Jeśli rodzice po prostu zapomnieli przyprowadzić dziecko bez usprawiedliwienia – sprawa wymaga indywidualnej oceny. Choroba, nagłe zdarzenie losowe w rodzinie, kolizja komunikacyjna uniemożliwiająca dojazd – to przyczyny dające ci prawo do wynagrodzenia.
Jak zmienił się sposób rozliczania tygodni „niepełnych”
Nowelizacja rozwiązała też inny problem – tygodnie z dniami usprawiedliwionej nieobecności nauczyciela, dniami ustawowo wolnymi od pracy oraz tygodnie, w których zajęcia rozpoczynają się lub kończą w środku tygodnia.
Podstawa ustalenia liczby godzin ponadwymiarowych: twoje standardowe pensum pomniejszone o 1/5 wymiaru za każdy „nietypowy” dzień. Jeśli masz ustalony czterodniowy tydzień pracy (art. 42 ust. 1 zdanie 2 Karty Nauczyciela), odejmujesz 1/4.
Przykład praktyczny: jesteś nauczycielem przedmiotowym z pensum 18 godzin tygodniowo. W danym tygodniu wypadł jeden dzień wolny od pracy (11 listopada). Twoje pensum do rozliczenia godzin ponadwymiarowych wynosi 18 – (18 × 1/5) = 18 – 3,6 = 14,4 godziny.
Jeśli w planie miałeś 22 godziny zajęć w tym tygodniu, faktycznie ponadwymiarowych jest 22 – 14,4 = 7,6 godziny. Dokładnie tyle powinieneś otrzymać w wynagrodzeniu.
Wcześniej każda gmina rozliczała to inaczej. Niektóre samorządy płaciły w systemie proporcjonalnym, inne trzymały się sztywnego pensum 18 godzin niezależnie od liczby dni roboczych. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 18 czerwca 2018 r. (sygn. III PZP 2/18) stwierdził, że brak jest podstaw do pomniejszania pensum w takich sytuacjach – co działało na niekorzyść nauczycieli.
Teraz zasady są jednolite dla wszystkich szkół – zarówno samorządowych, jak i rządowych.
Doraźne zastępstwa – co z nimi zrobić
Ważna kwestia: jeśli nie możesz zrealizować zaplanowanych godzin ponadwymiarowych z przyczyn dotyczących szkoły (wycieczka klasy, reorganizacja planu), dyrektor może ci przydzielić doraźne zastępstwo.
Wynagrodzenie za takie zastępstwo? Dokładnie taka sama stawka jak za godziny ponadwymiarowe. To rozwiązanie sprawiedliwe – wykonujesz pracę dydaktyczną w tym samym wymiarze czasowym, więc i płaca identyczna.
Alternatywa: dyrektor może przydzielić ci zajęcia opiekuńcze i wychowawcze na terenie szkoły – wtedy zachowujesz prawo do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe, które miałeś w pierwotnym planie.
Wybór należy do dyrektora. Organizacja pracy szkoły to jego kompetencja, potwierdzona w Karcie Nauczyciela. Jako nauczyciel realizujesz polecenia – ale masz gwarancję, że nie stracisz finansowo.
Co było nie tak z dotychczasowym systemem
Żeby zrozumieć skalę zmiany, warto spojrzeć na wcześniejsze orzecznictwo. Sąd Najwyższy w wyroku z 2 lutego 2010 r. (II PK 186/09) uznał, że nauczyciel nie powinien otrzymać wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe w żadnej sytuacji – nawet gdy nie wykonywał pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy.
To restrykcyjne podejście powodowało masę problemów. Dyrektor reorganizował plan zajęć, wysyłał klasę na konkurs przedmiotowy, zmieniał harmonogram z powodu remontu – nauczyciel tracił wynagrodzenie. Gotowość do pracy? Nieistotna. Przygotowane materiały? Bez znaczenia. Brak lekcji = brak pieniędzy.
Nowelizacja odchodzi od tej filozofii. Wprowadza przepisy uznające gotowość nauczyciela do pracy za wystarczającą podstawę do zachowania prawa do wynagrodzenia w określonych przypadkach. To sprawiedliwsze i bardziej przewidywalne.
Różne praktyki między samorządami również stanowiły problem. W Warszawie nauczyciel dostawał wynagrodzenie za przygotowanie do zajęć indywidualnych, które nie odbyły się z powodu choroby ucznia. W Krakowie – nie dostawał. Identyczna sytuacja, przeciwne rozstrzygnięcia. Teraz wszystkie gminy muszą stosować te same zasady.
Praktyczne wskazówki dla nauczycieli
Dokumentuj gotowość do pracy
Jeśli masz zajęcia indywidualne w ramach godzin ponadwymiarowych, zapisuj każdorazowo fakt stawienia się na te zajęcia. Prosty zapis w dzienniku: „Nauczyciel gotowy do realizacji zajęć, uczeń nieobecny z powodu choroby”. Data, podpis – zabezpieczenie na wypadek sporów.
Pytaj o polecenia na piśmie
Dyrektor poleca ci zastąpić lekcję opieką nad wycieczką? Poproś o pisemne potwierdzenie – maila wystarczy. „Proszę Panią o objęcie opieką grupy uczniów podczas wyjścia do muzeum w dniu X, w godzinach Y-Z, zamiast zajęć z matematyki”. Zabezpieczenie dla obu stron przy rozliczaniu.
Sprawdzaj rozliczenia co miesiąc
Nie czekaj do końca roku szkolnego. Weryfikuj comiesięcznie, czy godziny ponadwymiarowe zostały prawidłowo naliczone. Księgowość czasem popełnia błędy – szczególnie w tygodniach z dniami wolnymi. Im szybciej wyłapiesz niezgodność, tym łatwiej ją skorygować.
Zgłaszaj wątpliwości do dyrektora
Jeśli uważasz, że dyrektor nieprawidłowo rozlicza twoje godziny ponadwymiarowe, zgłoś to oficjalnie – na piśmie. Opisz sytuację, powołaj się na konkretne przepisy Karty Nauczyciela. Większość problemów rozwiązuje się na tym etapie, bez eskalacji.
Kierunek dalszych zmian
Ministerstwo Edukacji Narodowej nie kończy prac nad rozliczaniem godzin ponadwymiarowych. Obecnie analizuje uwagi dotyczące rozszerzenia katalogu zajęć, które mógłbyś realizować zamiast nieodbytych lekcji z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.
Szczególnie chodzi o inne prace statutowe szkoły. Przykłady? Przygotowanie olimpiady przedmiotowej, organizacja konferencji metodycznej, prowadzenie projektu edukacyjnego. Gdyby te aktywności mogły zastąpić standardowe godziny ponadwymiarowe – dałoby to dyrektorom większą elastyczność w organizacji pracy.
Na razie to wstępne rozważania. Jeśli Związek Nauczycielstwa Polskiego lub inne organizacje zgłoszą konkretne postulaty, mogą pojawić się kolejne nowelizacje. Śledź komunikaty z ministerstwa.
Kiedy warto walczyć o swoje prawo
Nie każda sytuacja wymaga konfrontacji. Jeśli dyrektor raz w semestrze pomyli się w rozliczeniach – wystarczy rozmowa i korekta. System edukacji to złożona machina, błędy się zdarzają.
Walcz jednak konsekwentnie, gdy:
- Szkoła systematycznie nie płaci za godziny ponadwymiarowe w sytuacjach objętych nowymi przepisami
- Dyrektor odmawia przydzielania zastępczych zajęć, gdy twoje lekcje odpadają z przyczyn organizacyjnych
- Księgowość „zapomina” o pomniejszaniu pensum w tygodniach z dniami wolnymi
W skrajnych przypadkach masz prawo do skargi do kuratora oświaty lub Państwowej Inspekcji Pracy. Nowelizacja powstała między innymi po konsultacjach z PIP – inspektorzy znają nowe przepisy i będą ich pilnować.
Aspekty prawne – twoje zabezpieczenie
Znowelizowane przepisy Karty Nauczyciela obowiązują od 1 września 2025 roku. To ustawa – nie rozporządzenie, nie okólnik, nie interpretacja ministerstwa. Najwyższy akt prawny regulujący twoją pracę po Konstytucji i Kodeksie pracy.
Żaden regulamin wewnętrzny szkoły, zarządzenie dyrektora ani uchwała rady pedagogicznej nie może pomijać nowych zasad rozliczania godzin ponadwymiarowych. Próby obchodzenia przepisów przez organy prowadzące lub dyrektorów stanowią naruszenie ustawy.
Termin wejścia w życie został przyspieszony z września 2026 na wrzesień 2025 właśnie na wniosek ZNP – podczas pierwszego czytania w Komisji Edukacji i Nauki Sejmu RP wprowadzono poprawkę poselską. Związki zawodowe wywalczyły szybsze wprowadzenie korzystnych regulacji.
Korzystaj ze wsparcia organizacji związkowych, jeśli masz problemy z egzekwowaniem swoich praw. ZNP, Solidarność oświatowa, Forum Związków Zawodowych – każda z tych organizacji ma doświadczenie w rozwiązywaniu sporów o wynagrodzenia nauczycieli.
Godziny ponadwymiarowe o tym pamiętaj!
Godziny ponadwymiarowe mają teraz jasne zasady rozliczania. Dostajesz wynagrodzenie za wykonaną pracę – to oczywiste. Ale dostajesz też pieniądze w dwóch szczególnych sytuacjach: gdy zamiast standardowej lekcji realizujesz zajęcia opiekuńcze na polecenie dyrektora oraz gdy byłeś gotowy do zajęć indywidualnych, ale uczeń nie przyszedł z przyczyn niezależnych od ciebie.
Tygodnie z dniami wolnymi i nieobecnościami rozliczasz proporcjonalnie – pensum pomniejszasz o 1/5 za każdy nietypowy dzień. Koniec z różnymi praktykami między gminami.
Przepisy obowiązują od września 2025. Ministerstwo pracuje nad dalszym rozszerzeniem katalogu zajęć zastępczych – może wkrótce więcej prac statutowych będzie można zaliczyć jako godziny ponadwymiarowe.
Prawdziwymi beneficjentami zmian są nauczyciele, którzy przez lata funkcjonowali w niepewności prawnej i finansowej. Stabilne zasady wynagradzania to fundament godnej pracy w oświacie.
